5-6. ปุณฺณสุตฺตาทิวณฺณนา

[88-89] ปญฺจเม ตญฺเจติ ตํ จกฺขุญฺเจว รูปญฺจฯ นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโยติ ตณฺหาย สโมธาเนน ปญฺจกฺขนฺธทุกฺขสฺส สโมธานํ โหติฯ อิติ ฉสุ ทฺวาเรสุ ‘‘นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย’’ติ อิมินา ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิฯ ทุติยนเย นิโรโธ มคฺโคติ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิฯ อิมินา ตฺวํ ปุณฺณาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ เอวํ ตาว วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน เทสนํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อิทานิ ปุณฺณตฺเถรํ สตฺตสุ ฐาเนสุ สีหนาทํ นทาเปตุํ อิมินา ตฺวนฺติอาทิมาหฯ

จณฺฑาติ ทุฏฺฐา กิพฺพิสาฯ ผรุสาติ กกฺขฬา อกฺโกสิสฺสนฺตีติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสิสฺสนฺติฯ ปริภาสิสฺสนฺตีติ ‘‘กิํ สมโณ นาม ตฺวํ, อิทญฺจิทญฺจ เต กริสฺสามา’’ติ ตชฺเชสฺสนฺติฯ เอวเมตฺถาติ เอวํ มยฺหํ เอตฺถ ภวิสฺสติฯ ทณฺเฑนาติ จตุหตฺถทณฺเฑน วา ขทิรทณฺเฑน วา ฆฏิกมุคฺคเรน วาฯ สตฺเถนาติ เอกโตธาราทินา สตฺเถนฯ สตฺถหารกํ ปริเยสนฺตีติ ชีวิตหารกสตฺถํ ปริเยสนฺติฯ อิทํ เถโร ตติยปาราชิกวตฺถุสฺมิํ อสุภกถํ สุตฺวา อตฺตภาเวน ชิคุจฺฉนฺตานํ ภิกฺขูนํ สตฺถหารกปริเยสนํ สนฺธายาหฯ ทมูปสเมนาติ เอตฺถ ทโมติ อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นามํฯ

‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต,

เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย’’ติฯ (สํ. นิ. 1.195; สุ. นิ. 467) –

เอตฺถ หิ อินฺทฺริยสํวโร ทโมติ วุตฺโตฯ ‘‘ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชตี’’ติ (สุ. นิ. 191; สํ. นิ. 1.246) เอตฺถ ปญฺญา ทโมติ วุตฺตาฯ ‘‘ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชนา’’ติ (ที. นิ. 1.165; ม. นิ. 2.226) เอตฺถ อุโปสถกมฺมํ ทโมติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ขนฺติ ทโมติ เวทิตพฺโพฯ อุปสโมติ ตสฺเสว เววจนํฯ

อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณติ โก ปเนส ปุณฺโณ, กสฺมา จ ปเนตฺถ คนฺตุกาโม อโหสีติ? สุนาปรนฺตวาสิโก เอว เอส, สาวตฺถิยํ ปน อสปฺปายวิหารํ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ คนฺตุกาโม อโหสิฯ

ตตฺรายํ อนุปฺปุพฺพิกถา – สุนาปรนฺตรฏฺเฐ กิร เอกสฺมิํ วาณิชคาเม เอเต ทฺเว ภาตโรฯ เตสุ กทาจิ เชฏฺโฐ ปญฺจ สกฏสตานิ คเหตฺวา ชนปทํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ อาหรติ, กทาจิ กนิฏฺโฐฯ อิมสฺมิํ ปน สมเย กนิฏฺฐํ ฆเร ฐเปตฺวา, เชฏฺฐภาติโก ปญฺจ สกฏสตานิ คเหตฺวา, ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา, เชตวนสฺส นาติทูเร สกฏสตฺถํ นิเวเสตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปริชนปริวุโต ผาสุกฏฺฐาเน นิสีทิฯ

เตน จ สมเยน สาวตฺถิวาสิโน ภุตฺตปาตราสา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา เยน พุทฺโธ, เยน ธมฺโม, เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา หุตฺวา, ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวนํ คจฺฉนฺติฯ โส เต ทิสฺวา ‘‘กหํ อิเม คจฺฉนฺตี’’ติ เอกํ มนุสฺสํ ปุจฺฉิฯ กิํ ตฺวํ, อยฺโย, น ชานาสิ? โลเก พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ นาม อุปฺปนฺนานิ, อิจฺเจโส มหาชโน สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉตีติฯ ตสฺส ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ ฉวิจมฺมาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ โส อตฺตโน ปริชนปริวุโต ตาย ปริสาย สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา, สตฺถุ มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปริสปริยนฺเต ฐิโต, ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ อถ ตถาคเตน กาลํ วิทิตฺวา ปริสาย อุยฺโยชิตาย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา, สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา, ทุติยทิวเส มณฺฑปํ กาเรตฺวา, อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา, พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา, ภุตฺตปาตราโส อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ภณฺฑาคาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘เอตฺตกํ ธนํ วิสฺสชฺชิตํ, เอตฺตกํ ธนํ น วิสฺสชฺชิต’’นฺติ สพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา, ‘‘อิมํ สาปเตยฺยํ มยฺหํ กนิฏฺฐสฺส เทหี’’ติ สพฺพํ นิยฺยาเตตฺวา, สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา, กมฺมฏฺฐานปรายโณ อโหสิฯ

อถสฺส กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ น อุปฏฺฐาติฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ชนปโท มยฺหํ อสปฺปาโย, ยํนูนาหํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สกรฏฺฐเมว คจฺเฉยฺย’’นฺติฯ อถ ปุพฺพณฺหสมเย ปิณฺฑาย จริตฺวา, สายนฺเห ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐหิตฺวา, ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา, สตฺต สีหนาเท นทิตฺวา, ปกฺกามิฯ เตน วุตฺตํ, ‘‘อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ…เป.… วิหรตี’’ติฯ

กตฺถ ปนายํ วิหาสีติ? จตูสุ ฐาเนสุ วิหาสิฯ สุนาปรนฺตรฏฺฐํ ตาว ปวิสิตฺวา จ อพฺพุหตฺถปพฺพตํ นาม ปตฺวา วาณิชคามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อถ นํ กนิฏฺฐภาตา สญฺชานิตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อญฺญตฺถ อคนฺตฺวา อิเธว วสถา’’ติ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา ตตฺเถว วสาเปสิฯ

ตโต สมุทฺทคิริวิหารํ นาม อคมาสิฯ ตตฺถ อยกนฺตปาสาเณหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กตจงฺกโม อตฺถิ, โกจิ ตํ จงฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิฯ ตตฺถ สมุทฺทวีจิโย อาคนฺตฺวา อยกนฺตปาสาเณสุ ปหริตฺวา มหาสทฺทํ กโรนฺติฯ เถโร ‘‘กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตานํ ผาสุวิหาโร โหตู’’ติ สมุทฺทํ นิสฺสทฺทํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิฯ

ตโต มาตุลคิริํ นาม อคมาสิฯ ตตฺถปิ สกุณสงฺโฆ อุสฺสนฺโน รตฺติญฺจ ทิวา จ สทฺโท เอกาพทฺโธว อโหสิฯ เถโร ‘‘อิทํ ฐานํ น ผาสุก’’นฺติ ตโต มกุลการามวิหารํ นาม คโตฯ โส วาณิชคามสฺส นาติทูโร นจฺจาสนฺโน คมนาคมนสมฺปนฺโน วิวิตฺโต อปฺปสทฺโทฯ เถโร ‘‘อิมํ ฐานํ ผาสุก’’นฺติ ตตฺถ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานจงฺกมนาทีนิ กาเรตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉิฯ เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ วิหาสิฯ

อเถกทิวสํ ตสฺมิํเยว อนฺโตวสฺเส ปญฺจ วาณิชสตานิ ‘‘ปรสมุทฺทํ คจฺฉามา’’ติ นาวาย ภณฺฑํ ปกฺขิปิํสุฯ นาวาโรหนทิวเส เถรสฺส กนิฏฺฐภาตา เถรํ โภเชตฺวา, เถรสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา, วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สมุทฺโท นาม อสทฺเธยฺโย อเนกนฺตราโย, อมฺเห อาวชฺเชยฺยาถา’’ติ วตฺวา นาวํ อารุหิฯ นาวา อุตฺตมชเวน คจฺฉมานา อญฺญตรํ ทีปกํ ปาปุณิฯ มนุสฺสา ‘‘ปาตราสํ กริสฺสามา’’ติ ทีปเก อุตฺติณฺณาฯ ตสฺมิํ ปน ทีปเก อญฺญํ กิญฺจิ นตฺถิ, จนฺทนวนเมว อโหสิฯ

อเถโก วาสิยา รุกฺขํ อาโกเฏตฺวา โลหิตจนฺทนภาวํ ญตฺวา อาห – ‘‘โภ, มยํ ลาภตฺถาย ปรสมุทฺทํ คจฺฉาม, อิโต จ อุตฺตริ ลาโภ นาม นตฺถิ, จตุรงฺคุลมตฺตา ฆฏิกา สตสหสฺสํ อคฺฆติฯ

หาเรตพฺพยุตฺตกํ ภณฺฑํ หาเรตฺวา จนฺทนสฺส ปูเรสฺสามา’’ติ เต ตถา กริํสุ ฯ จนฺทนวเน อธิวตฺถา อมนุสฺสา กุชฺฌิตฺวา, ‘‘อิเมหิ อมฺหากํ จนฺทนวนํ นาสิตํ ฆาเตสฺสาม เน’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘อิเธว ฆาติเตสุ สพฺพํ เอกกุณปํ ภวิสฺสติ, สมุทฺทมชฺเฌ เนสํ นาวํ โอสีเทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ อถ เนสํ นาวํ อารุยฺห มุหุตฺตํ คตกาเลเยว อุปฺปาติกํ อุฏฺฐเปตฺวา สยมฺปิ เต อมนุสฺสา ภยานกานิ รูปานิ ทสฺสยิํสุฯ ภีตา มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน เทวตานํ นมสฺสนฺติฯ เถรสฺส กนิฏฺโฐ จูฬปุณฺณกุฏุมฺพิโก ‘‘มยฺหํ ภาตา อวสฺสโย โหตู’’ติ เถรสฺส นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ

เถโรปิ กิร ตสฺมิํเยว ขเณ อาวชฺเชตฺวา, เตสํ พฺยสนุปฺปตฺติํ ญตฺวา, เวหาสํ อุปฺปติตฺวา, อภิมุโข อฏฺฐาสิฯ อมนุสฺสา เถรํ ทิสฺวาว ‘‘อยฺโย ปุณฺณตฺเถโร เอตี’’ติ อปกฺกมิํสุ, อุปฺปาติกํ สนฺนิสีทิฯ เถโร ‘‘มา ภายถา’’ติ เต อสฺสาเสตฺวา ‘‘กหํ คนฺตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภนฺเต, อมฺหากํ สกฏฺฐานเมว คจฺฉามาติฯ เถโร นาวงฺคเณ อกฺกมิตฺวา ‘‘เอเตสํ อิจฺฉิตฏฺฐานํ คจฺฉตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ วาณิชา สกฏฺฐานํ คนฺตฺวา, ตํ ปวตฺติํ ปุตฺตทารสฺส อาโรเจตฺวา, ‘‘เอถ เถรํ สรณํ คจฺฉามา’’ติ ปญฺจสตาปิ อตฺตโน ปญฺจหิ มาตุคามสเตหิ สทฺธิํ ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺฐาย อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสุํฯ ตโต นาวาย ภณฺฑํ โอตาเรตฺวา เถรสฺส เอกํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา, ‘‘อยํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ โกฏฺฐาโส’’ติ อาหํสุฯ เถโร มยฺหํ วิสุํ โกฏฺฐาสกิจฺจํ นตฺถิฯ สตฺถา ปน ตุมฺเหหิ ทิฏฺฐปุพฺโพติฯ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, ภนฺเตติฯ เตน หิ อิมินา สตฺถุ มณฺฑลมาฬํ กโรถฯ เอวํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสถาติฯ เต สาธุ, ภนฺเตติฯ เตน จ โกฏฺฐาเสน อตฺตโน จ โกฏฺฐาเสหิ มณฺฑลมาฬํ กาตุํ อารภิํสุฯ

สตฺถาปิ กิร ตํ อารทฺธกาลโต ปฏฺฐาย ปริโภคํ อกาสิฯ อารกฺขมนุสฺสา รตฺติํ โอภาสํ ทิสฺวา, ‘‘มเหสกฺขา เทวตา อตฺถี’’ติ สญฺญํ กริํสุฯ อุปาสกา มณฺฑลมาฬญฺจ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ เสนาสนานิ นิฏฺฐาเปตฺวา ทานสมฺภารํ สชฺเชตฺวา, ‘‘กตํ, ภนฺเต, อมฺเหหิ อตฺตโน กิจฺจํ, สตฺถารํ ปกฺโกสถา’’ติ เถรสฺส อาโรเจสุํฯ

เถโร สายนฺหสมเย อิทฺธิยา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, วาณิชคามวาสิโน ตุมฺเห ทฏฺฐุกามา , เตสํ อนุกมฺปํ กโรถา’’ติ ภควนฺตํ ยาจิฯ ภควา อธิวาเสสิฯ เถโร สกฏฺฐานเมว ปจฺจาคโตฯ

ภควาปิ อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ, ‘‘อานนฺท, สฺเว สุนาปรนฺเต วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสาม, ตฺวํ เอกูนปญฺจสตานํ ภิกฺขูนํ สลากํ เทหี’’ติฯ เถโร ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา, ‘‘อากาสจารี ภิกฺขู สลากํ คณฺหนฺตู’’ติ อาหฯ ตํทิวสํ กุณฺฑธานตฺเถโร ปฐมํ สลากํ อคฺคเหสิฯ วาณิชคามวาสิโนปิ ‘‘สฺเว กิร สตฺถา อาคมิสฺสตี’’ติ คามมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา ทานคฺคํ สชฺชยิํสุฯ ภควา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา, คนฺธกุฏิํ ปวิสิตฺวา, ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา, นิสีทิฯ สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหํ อโหสิฯ โส ‘‘กิํ อิท’’นฺติ อาวชฺเชตฺวา สตฺถุ สุนาปรนฺตคมนํ ทิสฺวา, วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ, ‘‘ตาต, อชฺช ภควา ติํสมตฺตานิ โยชนสตานิ ปิณฺฑจารํ คมิสฺสติฯ ปญฺจ กูฏาคารสตานิ มาเปตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺฐกมตฺถเก คมนสชฺชานิ กตฺวา ฐเปหี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ ภควโต กูฏาคารํ จตุมุขํ อโหสิ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ทฺวิมุขานิ, เสสานิ เอกมุขานิ, สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐปิตกูฏาคาเรสุ ธุรกูฏาคารํ ปาวิสิฯ ทฺเว อคฺคสาวเก อาทิํ กตฺวา เอกูนปญฺจภิกฺขุสตานิปิ กูฏาคารคตานิ อเหสุํฯ เอกํ ตุจฺฉํ กูฏาคารํ อโหสิ, ปญฺจปิ กูฏาคารสตานิ อากาเส อุปฺปตฺติํสุฯ

สตฺถา สจฺจพนฺธปพฺพตํ นาม ปตฺวา กูฏาคารํ อากาเส ฐเปสิฯ ตสฺมิํ ปพฺพเต สจฺจพนฺโธ นาม มิจฺฉาทิฏฺฐิกตาปโส มหาชนํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา วสติ, อพฺภนฺตเร จสฺส อนฺโตจาฏิยํ ปทีโป วิย อรหตฺตผลสฺส อุปนิสฺสโย ชลติฯ ตํ ทิสฺวา ‘‘ธมฺมมสฺส กเถสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ ตาปโส เทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิฯ มคฺเคเนวสฺส อภิญฺญา อาคตาฯ โส เอหิภิกฺขุ หุตฺวา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธโร ตุจฺฉกูฏาคารํ ปาวิสิฯ

ภควา กูฏาคารคเตหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วาณิชคามํ คนฺตฺวา, กูฏาคารานิ อทิสฺสมานกานิ กตฺวา, วาณิชคามํ ปาวิสิฯ วาณิชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถารํ มกุลการามํ นยิํสุฯ สตฺถา มณฺฑลมาฬํ ปาวิสิฯ มหาชโน ยาว สตฺถา ภตฺตทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตาว ปาตราสํ กตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทาย พหุํ คนฺธญฺจ ปุปฺผญฺจ อาทาย ธมฺมสฺสวนตฺถาย อารามํ ปจฺจาคมาสิฯ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺโข ชาโต, มหนฺตํ พุทฺธโกลาหลํ อโหสิฯ

สตฺถา มหาชนสฺส สงฺคหตฺถาย สตฺตาหํ ตตฺเถว วสิ, อรุณํ ปน มหาคนฺธกุฏิยํเยว อุฏฺฐเปสิฯ สตฺตาหมฺปิ ธมฺมเทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตตฺถ สตฺตาหํ วสิตฺวา, วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา, ‘‘ตฺวํ อิเธว วสาหี’’ติ ปุณฺณตฺเถรํ นิวตฺเตตฺวา อนฺตเร นมฺมทานที นาม อตฺถิ, ตสฺสา ตีรํ อคมาสิฯ นมฺมทา นาคราชา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา, นาคภวนํ ปเวเสตฺวา, ติณฺณํ รตนานํ สกฺการํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ กเถตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิฯ โส ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, ปริจริตพฺพํ เทถา’’ติ ยาจิฯ ภควา นมฺมทานทีตีเร ปทเจติยํ ทสฺเสสิฯ ตํ วีจีสุ อาคตาสุ ปิธียติ, คตาสุ วิวรียติฯ มหาสกฺการปตฺตํ อโหสิฯ สตฺถา ตโต นิกฺขมิตฺวา สจฺจพนฺธปพฺพตํ คนฺตฺวา สจฺจพนฺธํ อาห – ‘‘ตยา มหาชโน อปายมคฺเค โอตาริโตฯ ตฺวํ อิเธว วสิตฺวา, เอเตสํ ลทฺธิํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา, นิพฺพานมคฺเค ปติฏฺฐาเปหี’’ติฯ โสปิ ปริจริตพฺพํ ยาจิฯ สตฺถา ฆนปิฏฺฐิปาสาเณ อลฺลมตฺติกปิณฺฑมฺหิ ลญฺฉนํ วิย ปทเจติยํ ทสฺเสสิฯ ตโต เชตวนเมว คโตฯ เอตมตฺถํ สนฺธาย เตเนว อนฺตรวสฺเสนาติอาทิ วุตฺตํฯ

ปรินิพฺพายีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ มหาชโน เถรสฺส สตฺต ทิวสานิ สรีรปูชํ กตฺวา, พหูนิ คนฺธกฏฺฐานิ สโมธาเนตฺวา, สรีรํ ฌาเปตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ อกาสิฯ สมฺพหุลา ภิกฺขูติ เถรสฺส อาฬาหนฏฺฐาเน ฐิตภิกฺขูฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

7-8. ปฐมเอชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[90-91] สตฺตเม เอชาติ ตณฺหาฯ สา หิ จลนฏฺเฐน เอชาติ วุจฺจติฯ สาว อาพาธนฏฺเฐน โรโค, อนฺโต ทุสฺสนฏฺเฐน คณฺโฑ, นิกนฺตนฏฺเฐน สลฺลํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอชา โรโค เจว คณฺโฑ จ สลฺลญฺจ, ตสฺมาฯ จกฺขุํ น มญฺเญยฺยาติอาทิ วุตฺตนยเมว, อิธาปิ สพฺพํ เหฏฺฐา คหิตเมว สํกฑฺฒิตฺวา ทสฺสิตํฯ อฏฺฐมํ วุตฺตนยเมวฯ

9-10. ปฐมทฺวยสุตฺตาทิวณฺณนา

[92-93] นวเม ทฺวยนฺติ ทฺเว ทฺเว โกฏฺฐาเสฯ ทสเม อิตฺเถตํ ทฺวยนฺติ เอวเมตํ ทฺวยํฯ จลญฺเจว พฺยถญฺจาติ อตฺตโน สภาเวน อสณฺฐหนโต จลติ เจว พฺยถติ จฯ โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโยติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถารมฺมณํ เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสตีติ เกน การเณน นิจฺจํ ภวิสฺสติฯ ยถา ปน ทาสสฺส ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาโต ปุตฺโต ปโรว ทาโส โหติ, เอวํ อนิจฺจเมว โหตีติ อตฺโถฯ สงฺคตีติ สหคติฯ สนฺนิปาโตติ เอกโต สนฺนิปตนํฯ สมวาโยติ เอกโต สมาคโมฯ อยํ วุจฺจติ จกฺขุสมฺผสฺโสติ อิมินา สงฺคติสนฺนิปาตสมวายสงฺขาเตน ปจฺจเยน อุปฺปนฺนตฺตา ปจฺจยนาเมเนว สงฺคติ สนฺนิปาโต สมวาโยติ อยํ วุจฺจติ จกฺขุสมฺผสฺโสฯ

โสปิ เหตูติ ผสฺสสฺส วตฺถุ อารมฺมณํ สหชาตา ตโย ขนฺธาติ อยํ เหตุฯ ผุฏฺโฐติ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํ, ผสฺเสน ผุฏฺฐเมว โคจรํ เวทนา เวเทติ, เจตนา เจเตติ, สญฺญา สญฺชานาตีติ อตฺโถฯ ผุฏฺโฐติ วา ผสฺสสมงฺคีปุคฺคโล , ผสฺเสน ผุฏฺฐารมฺมณเมว เวทนาทีหิ เวเทติ เจเตติ สญฺชานาตีติปิ วุตฺตํ โหติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต สมติํสกฺขนฺธา กถิตา โหนฺติฯ กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว วตฺถุ เจว อารมฺมณญฺจ รูปกฺขนฺโธ, ผุฏฺโฐ เวเทตีติ เวทนากฺขนฺโธ, เจเตตีติ สงฺขารกฺขนฺโธ, สญฺชานาตีติ สญฺญากฺขนฺโธ, วิชานาตีติ วิญฺญาณกฺขนฺโธติฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ มโนทฺวาเรปิ หิ วตฺถุรูปํ เอกนฺตโต รูปกฺขนฺโธ, รูเป ปน อารมฺมเณ สติ อารมฺมณมฺปิ รูปกฺขนฺโธติ ฉ ปญฺจกาติํส โหนฺติฯ